Το βιβλίο (εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1956) περιλαμβάνει τη συλλογή δοκιμίων του ρουμάνου στοχαστή E.M. Cioran (1911-1995):
«Το να σκέφτεσαι εναντίον του εαυτού σου», «Περί ενός ασθμαίνοντος πολιτισμού», «Μικρή θεωρία της μοίρας», «Πλεονεκτήματα της εξορίας», «Ένας λαός μοναχικών», «Επιστολή για κάποια αδιέξοδα», «Το ύφος ως περιπέτεια», «Πέραν του μυθιστορήματος», «Το εμπόριο των μυστικών», «Λύσσα και εγκαρτέρηση» και «Ο πειρασμός του υπάρχειν», που χάρισε και τον τίτλο στο σύνολο.
Ο λόγος του Σιοράν χαρακτηρίζεται από μια αταξία που γοητεύει, είναι αφοριστικός, σαν χαστούκι στη σκέψη που αφυπνίζει, ποιητικός, στην αναζήτηση εκείνης της έκφρασης που θα αποδώσει στα όρια της γλώσσας έναν ‘συναισθηματικά φορτισμένο’ στοχασμό. Ο λόγος του πολλές φορές γίνεται απρόοπτος. Υπάρχουν στιγμές που το πραγματικό νόημα μορφώνεται στο τέλος μιας φράσης ή περιόδου, ακυρώνοντας το αναμενόμενο. Η γοητεία που ασκεί είναι τέτοια, που δεν ξέρεις αν πρέπει να σταματήσεις για την απόλαυση της εμβρίθειας του στοχασμού ή να συνεχίσεις αναζητώντας την ολοκλήρωση του νοήματος. Και στις δυο περιπτώσεις, απαιτείται να ‘δοθεί’ κάποιος στην ανάγνωση των κειμένων του αυτού του εξαιρετικά ‘ευαίσθητου’ στοχαστή και να αποφύγει την αποσπασματικότητα και την προχειρότητα.
Παρακάτω επιχειρώ μια σύνοψη των δοκιμίων που περιλαμβάνονται στο βιβλίο, απλά και μόνο ως έναυσμα για να αποκτήσουν και άλλοι το προνόμιο να γευτούν τη γλώσσα και το στοχασμό αυτού του μεγάλου σύγχρονου διανοητή:
«Το να σκέφτεσαι εναντίον του εαυτού σου»
Η έκθεση του ανθρώπου στον ιστορικό του ρόλο περιορίζει τη σφαίρα της συνείδησης, τον μετατρέπει -εις βάρος του- σε ακόλουθο του χρόνου, σε αναζητητή της κατάληξης των ιδεών του, που προκύπτουν απ’ τη λατρεία των φαινομένων, απ’ τα ομοιώματα των νοημάτων. Εντός του ιστορικού γίγνεσθαι το Εγώ έχει μετατραπεί σε «ελατήριο των δραμάτων μας και μοχλό των ανησυχιών μας».
«Περί ενός ασθμαίνοντος πολιτισμού»
Στο επίπεδο των εθνών ισχύει κάτι ανάλογο με το επίπεδο του ατόμου. «Οι ρυτίδες ενός έθνους είναι εξίσου ορατές με τις ρυτίδες ενός ατόμου». Το "Περί ενός ασθμαίνοντος πολιτισμού" μιλά για το δυτικό πολιτισμό, που βρίσκεται στο σημείο της εκλέπτυνσης και του μαρασμού του, που οδηγείται σ’ ένα «θρύλο της ήττας».
«Μικρή θεωρία της μοίρας»
Τίθεται το ερώτημα αν υπάρχει μοίρα ή πρόκειται για πρόσχημα που αντιπροσωπεύει το άλυτο. Πάντως, οι άνθρωποι «προσκομίζουν στη μοίρα όλες τις λεπτομέρειες της ευτυχίας και της δυστυχίας».
«Πλεονεκτήματα της εξορίας»
Η επιλογή της εξορίας και της μοναξιάς ως τρόπου φυγής από τον εξουθενωμένο πολιτισμό δεν είναι δυνατόν να ανανεώνεται αέναα. Η εξορία, όπως και η ποίηση κινείται στο όριο του πολιτισμού, εκεί ακριβώς που αναβοσβήνει. Μπορεί στο ξεκίνημά της να μοιάζει με ίλιγγο, καταλήγει όμως σε μια «Πολιτεία του Τίποτα», σ’ έναν άνθρωπο του «πουθενά».
«Ένας λαός μοναχικών»
Συγγενής με τον εξόριστο είναι ο περιπλανώμενος, αυτός «που έχει χειραφετηθεί από την τυραννία του τοπίου», ο «κυρίως ξένος». Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο εβραϊκός λαός, του οποίου η ύπαρξη συνιστά μια μοναδική πραγματικότητα. Ένας λαός «που δεν θα μπορούσε να μιλήσει έγκυρα εξ ονόματος των αυτόχθονων, εξ ονόματος όλων». Οι Εβραίοι είναι «πολίτες της ερήμου έναντι των ανθρώπινων δέντρων», «μικροσύμπαν χωρίς ρίζες» ή με «ρίζες που βυθίζονται σε άγνωστο έδαφος».
«Επιστολή για κάποια αδιέξοδα»
Η παρακμή ενός πολιτισμού είναι και η παρακμή της λογοτεχνίας του. Ο επιστολικός του λόγος προς έναν ένα επίδοξο πεζογράφο που είναι εκτός της καρδιάς των ευρωπαϊκών λογοτεχνικών δρώμενων έχει σκοπό να του καταδείξει την αποκοπή που υφίσταται ο συγγραφέας από το άμεσο, με αντίτιμο έμμεσες φορμαλιστικές εμπειρίες και μάλιστα σε σχέση με χρόνους που έχουν παρέλθει.
«Το ύφος ως περιπέτεια»
Αλλά σε μια ‘απρόσωπη’ εποχή, ο σύγχρονος καλλιτέχνης είναι ένας μοναχικός που γράφει για τον εαυτό του ή για ένα κοινό πουδενγνωρίζει. «Η τρομοκρατία του γούστου έχει πάψει να υφίσταται, και μαζί μ' αυτήν η δεισιδαιμονία του ύφους». Οι δυσπιστίες όμως του σύγχρονου ανθρώπου «ξεβάφουν τη γραφή του», «οι λέξεις του έχουν την ίδια μοίρα με τις αυτοκρατορίες», φθίνουν. «Με το να χρησιμοποιούνται προς κάθε κατεύθυνση, χειραφετούνται από κάθε καταναγκασμό, το νόημα δεν συνιστά πλέον απαίτηση, ούτε βραχνά». Το κεκτημένο στην τάση του μοντέρνου πνεύματος είναι η διασπορά στο επιμέρους, η ‘ανάποδη’ ωραιοποίηση της πραγματικότητας μέσω της «ειδωλολατρίας του ύφους»
«Πέραν του μυθιστορήματος»
Ο Δυτικός πολιτισμός είναι ο πολιτισμός του μυθιστορήματος. Το μυθιστόρημα οικειοποιήθηκε εκφραστικά μέσα κινημάτων κυρίως ποιητικών (ρομαντισμός, συμβολισμός, υπερρεαλισμός) και επέδειξε εξαιρετική προσαρμοστικότητα. Θεωρώντας ότι η ψυχολογία ‘αποκαλύπτει’ την ανθρώπινη ουσία, οδήγησε τον καλλιτέχνη να περιγράψει τη δική του εν είδη μοίρας, αποδίδοντάς της συμβολικό περιεχόμενο και στη συνέχεια να «επενδύσει στα μυστικά του».
«Πλάι στον σημερινό δημιουργό, στα βάσανα και τη στειρότητά του, εκείνοι του παρελθόντος μοιάζουν άρρωστοι από υγεία».
Στη σημερινή εποχή το μυθιστόρημα κατέληξε να είναι «τέχνασμα για να υπεξαιρούμε τα αληθινά προβλήματά μας, οθόνη που παρεμβάλλεται ανάμεσα στις πρωταρχικές μας πραγματικότητες και στις ψυχολογικές μας μυθοπλασίες», μια παράσταση, ένας «μορφασμός της εποχής μας».
«Το εμπόριο των μυστικών» - «Λύσσα και εγκαρτέρηση»
Στα όρια της έκφρασης κινείται ο ‘μυστικός’. Η απόπειρα να εκφραστεί η μυστικιστική εμπειρία οδηγεί στον εκφυλισμό μέσω των λέξεων. Η ροπή προς την ‘αισθαντικότητα’ και οι πάμπολλες διαχεόμενες εμπειρίες αλληλεπικαλύπτονται στην προβολή της έκφρασης σε επιμέρους φτωχές συγχεόμενες ή αντικρουόμενες παραστατικές αποτυπώσεις.
Το ‘μυστήριο’ της ποίησης, από την άλλη, δεν αξίζει περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο. Οδηγούμαστε σ’ αυτήν από τη «δυσφορία μας στο γλωσσικό σύμπαν», για να «παρηγορηθούμε από τη στιγμιαία απώλεια των βεβαιοτήτων και των αμφιβολιών μας», «όταν η σιωπή του πνεύματος είναι βαρύτερη απ' τη σιωπή των αντικειμένων».
Η συνειδητότητα είναι ένας διαχωρισμός από τον εαυτό μας, κατασκευάζει το προσωπείο μας, την ιεροτελεστία της ‘μάσκας’, την αναγκαιότητα του ψεύδους.
"Το εμπόριο των μυστικών" της ανθρώπινης ύπαρξης από μεγάλες προσωπικότητες που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση αυτού που είμαστε σήμερα, μπαίνει στο στόχαστρο του Cioran.
Εξετάζονται προσωπικότητες όπως ο Σωκράτης, ο Απόστολος Παύλος, ο Λούθηρος, Γκόγκολ, συλλογικές οντότητες όπως η Εκκλησία, των οποίων οι ‘αρνητικές πλευρές’ είναι είτε εκείνες που άφησαν το όποιο ανεξίτηλο σημάδι τους είτε εκείνες μέσω των οποίων ερμηνεύουμε καλύτερα αυτό που στοιχειώνει τον σημερινό άνθρωπο.
«Ο πειρασμός του υπάρχειν»
Δεν υπάρχει τίποτα καλύτερο για να χειραφετηθεί το πνεύμα από μια αλυσιδωτή στάση άρνησης. Το ζητούμενο είναι να κυβερνήσουμε το φόβο που υποκαθιστά την πραγματικότητα με μια πραγματικότητα παραμορφωμένη από το ‘φόβο του θανάτου’. «Ζούμε στο φόβο, κι έτσι δεν ζούμε», λέει ο Βούδας. Προχωρώντας πέραν του φόβου απομένει «να συλλάβουμε μια εν μέρει ερωτική πρόσδεση με το θάνατο». «Βυθιζόμαστε στον έρωτα, όπως και στο θάνατο, δεν τους στοχαζόμαστε: τους γευόμαστε, γινόμαστε συνένοχοί τους».
Προκειμένου να ανεβάσουμε το ψυχικό μας επίπεδο, οφείλουμε να είμαστε σε διαρκή σύγκρουση με τον εαυτό μας. Το καθορισμένο είναι εκείνο που προκαλεί «εσωτερική ξηρασία», σε αντίθεση με το έμφυτο χάος μας, που μας και μας προφυλάσσει από τη στειρότητα.
Το υπάρχειν στην πραγματικότητα είναι μια πράξη πίστης, μια «διαμαρτυρία κατά της αλήθειας». «Διαρκούμε όσο διαρκούν οι μυθοπλασίες μας. Όταν τις εκθέτουμε στο φως, το κεφάλαιό μας από ψεύδη, το θρησκευτικό αποθεματικό μας γίνεται καπνός».
Και καταλήγει:
«Εντούτοις, οφείλουμε να μάθουμε να σκεφτόμαστε ενάντια στις βεβαιότητές μας, ενάντια στις πάνσοφες διαθέσεις μας, οφείλουμε πάνω απ' όλα, σφυρηλατώντας μας έναν άλλο θάνατο, ένα θάνατο ασύμβατο με τα κουφάρια μας, να συναινέσουμε στο αναπόδεικτο, στην ιδέα ότι κάτι υπάρχει... Το Τίποτα ήταν, αναμφίβολα, πιο βολικό. Πόσο δυσχερές είναι να "διαλύεσαι" στο Είναι!»
Δημήτρης Παλάζης, 17/11/2009
