Η Γερμανοεβραία φιλόσοφος Χάνα Άρεντ (1906-1975) στις αρχές της δεκαετίας του 1950 είχε συγκεντρώσει ένα ογκώδες υλικό από διαλέξεις, πραγματείες, ομιλίες και ημερολογιακές σημειώσεις για δυο βιβλία που σχεδίαζε να εκδώσει. Η έκδοση δεν προχώρησε, το υλικό όμως αυτό αποτέλεσε τον πυρήνα για τη συγκεκριμένη επιλογή κειμένων με τον ελπιδοφόρο τίτλο "Υπόσχεση πολιτικής".
Με την "Υπόσχεση πολιτικής" Η Χάνα Άρεντ πραγματώνει ένα γόνιμο ταξίδι στην παράδοση της δυτικής πολιτικής σκέψης μέχρι τις μέρες μας.
Ξεκινώντας από την πολιτική σκέψη, όπως διαμορφώθηκε στην αρχαία Ελλάδα, εξετάζει τη διαφορά μεταξύ αλήθειας και γνώμης, τη λειτουργία της πειθούς μέσω της ρητορικής, της τέχνης του πολιτικού λόγου.
Οι άνθρωποι συμβιώνουν μέσα από το λόγο. Όταν κανείς υποστηρίζει τη γνώμη του, σημαίνει ότι είναι σε θέση να εκθέσει τον εαυτό του στους άλλους, στην αγορά που είναι το κέντρο όπου διακινούνται οι «δόξες», οι γνώμες.
Μια ξεχωριστή ικανότητα του πολιτικού είναι να διευρύνει την κατανόηση της πραγματικότητας από τις διάφορες γνώμες των πολιτών, να είναι σε θέση να επικοινωνεί με τους πολίτες και τις γνώμες τους, έτσι ώστε να αναδεικνύεται ο κοινός χαρακτήρας του κόσμου.
Η ισότητα για τους αρχαίους Έλληνες συνδέεται με την έννοια της ελευθερίας και όχι της δικαιοσύνης, της ισονομίας, όπως την αντιλαμβανόμαστε σήμερα.
Με τους Ρωμαίους, η πολιτική αναπτύχθηκε όχι μεταξύ κοινωνικά ίσων πολιτών μέσα σε μια πόλη, αλλά κυρίως μεταξύ ξένων και άνισων μεταξύ τους λαών, που συναντήθηκαν για πρώτη φορά στη μάχη. Για τους Ρωμαίους ο νόμος έχει να κάνει με τη δημιουργία δεσμεύσεων και συνδέσεων και όχι με τον προσδιορισμό των ορίων όπως στους αρχαίους Έλληνες.
Η συνθήκη ειρήνης μεταξύ δυο εθνών επιτρέπει την ανάδυση ενός νέου κόσμου ανάμεσά τους. Η ρωμαϊκή πολιτικοποίηση του χώρου ανάμεσα στους λαούς σηματοδοτεί την αρχή του δυτικού κόσμου.
Η απόρριψη της δημόσιας, πολιτικής σφαίρας εκ μέρους του χριστιανισμού οδήγησε στην ίδρυση ενός νέου χώρου, που διαχωρίστηκε από τον υπάρχοντα πολιτικό. Οι πιστοί οργανώθηκαν ως Εκκλησία και ο δημόσιος χώρος καθεαυτός κατέστη ανυπόφορος επειδή ακριβώς ήταν δημόσιος.
Με το τέλος της παράδοσης καταρρέει και η εξουσία της. Ό,τι θεωρείτο αληθινό στο παρελθόν, λαμβάνει το χαρακτήρα προοπτικής ή μιας σειράς προοπτικών.
Ο Μαρξ, μετατρέποντας τη διαλεχτική σε μέθοδο, κατέστησε εφικτό το είδος της διαδικαστικής σκέψης που χαρακτηρίζει τις ιδεολογίες του 19ου αιώνα και κατέληξε στη λογική εκείνων των ολοκληρωτικών καθεστώτων, των οποίων οι μηχανισμοί δεν οριοθετούνται από την πραγματικότητα.
Ο άνθρωπος όμως δεν μπορεί να ζήσει χωρίς προκαταλήψεις, οι οποίες αποτελούν τα στοιχεία αναφοράς πάνω στα οποία επαναπαύεται. Οι προκαταλήψεις υπάρχουν έξω από την ατομική εμπειρία, γι' αυτό και δεν χρειάζονται αποδείξεις. Βασίζονται στη άμεση παραδοχή των άλλων, χωρίς τη μεσολάβηση της πειθώς. Μέσα τους κρύβεται πάντοτε κάτι απ' το παρελθόν, από το οποίο αντλούν τη δύναμη και την επικινδυνότητά τους
Η κρίση στο σύγχρονο κόσμο εστιάζεται στο γεγονός ότι τώρα πλέον η πολιτική ισχύς αποτελεί απειλή γι΄ αυτό που κάποτε προβαλλόταν ως το μοναδικό της έρεισμα, δηλαδή η διατήρηση και η οργάνωση της ζωής.
Η μόνη πραγματική αλλαγή από την εποχή του Πλάτωνα έγκειται στο ότι οι κρίσεις έπαυσαν να βασίζονται σε συγκεκριμένες, άμεσες και αυθεντικές εμπειρίες και πηραν πριν από πολύ καιρό τη μορφή προκαταλήψεων.
Στο σύγχρονο κόσμο, η πολιτική αντιμετωπίζεται, και από θεωρητική και από πρακτική άποψη, ως ένα μέσο προστασίας των πόρων εκείνων που συντηρούν την κοινωνία και την ανοιχτή και ελεύθερη ανάπτυξή της.
Ο άνθρωπος πρέπει κατ’ αρχάς ν΄ απελευθερωθεί, προκειμένου ν΄ απολαύσει την ελευθερία του. Η απελευθέρωση από την εξουσία των αναγκών της ζωής αποτελούσε το πραγματικό νόημα της ελληνικής λέξης, αυτό που στις μέρες μας αποκαλούμε ελευθερο χρόνο. Τότε πράγματι είμαστε δικαιολογημένοι να μετράμε το βαθμό ελευθερίας σε κάθε πολιτικό σώμα με βάση τη θρησκευτική και ακαδημαϊκή ελευθερία που επιτρέπει, δηλαδή, μ΄ άλλα λόγια, με βάση το μέγεθος του μη πολιτικού χώρου για ελευθερία που περιέχει και διατηρεί.
Σε κάθε περίπτωση που οι άνθρωποι συναθροίζονται - ιδιωτικά ή κοινωνικά, στον δημόσιο ή στον πολιτικό χώρο - δημιουργείται ένας χώρος που τους συγκεντρώνει και ταυτόχρονα τους διαχωρίζει. Κάθε τέτοιος χώρος έχει δική του δομή, που αλλάζει με το χρόνο κι εκδηλώνεται στο προσωπικό επίπεδο με τη μορφή μιας συνήθειας, στο κοινωνικό επίπεδο με τη μορφή συμβάσεων και στο δημόσιο επίπεδο με τη μορφή νόμων, θεσπισμάτων κ.ο.κ. Κάθε φορά που οι άνθρωποι συναθροίζονται, ο κόσμος υπεισέρχεται ανάμεσά τους και σ΄ αυτόν τον ενδιάμεσο χώρο διαγραμματίζονται οι ανθρώπινες υποθέσεις.
Η πολιτική δεν έχει και τόσο μεγάλη σχέση με τα ανθρώπινα όντα καθεαυτά όσο με τον κόσμο που δημιουργείται ανάμεσά τους κι επιβιώνει πέρα απ’ αυτά.
Στο βαθμό που η πολιτική γίνεται καταστροφική και προκαλεί το τέλος κόσμων, στην ουσία καταστρέφει τον εαυτό της. Όταν ο κόσμος καταστρέφεται, καταστρέφονται οι δομές που έχουν κατασκευαστεί από τον άνθρωπο.
Όσο περισσότεροι λαοί υπάρχουν στη γη που έχουν αναπτύξει κάποια συγκεκριμένη σχέση μεταξύ τους, τόσο περισσότερα περιθώρια υπάρχουν για να δημιουργηθεί κόσμος ανάμεσά τους και τόσο μεγαλύτερος και πλουσιότερος θα είναι αυτός ο κόσμος.
θα πρέπει να υπάρχει πάντα μια πολλότητα ατόμων ή λαών και ένας πλουραλισμός απόψεων που θα εγγυάται τη συνέχιση της ανθρώπινης πραγματικότητας. Ο κόσμος αποκτά υπόσταση μόνο όταν υπάρχουν διαφορετικές οπτικές. Υπάρχει ως μια σειρά εγκόσμιων πραγμάτων, μόνο αν κάθε δεδομένη στιγμή γίνεται αντιληπτός με τον ένα ή με τον άλλον τρόπο. Αν αφανιστεί ένας λαός ή ένα έθνος, ή ακόμα και μια συγκεκριμένη ομάδα ανθρώπων που προβάλλει μια μοναδική άποψη για τον κόσμο, η οποία προκύπτει από τη στγκεκριμμένη θέση που κατέχει η ομάδα αυτή στον κόσμο - μια θέση που δεν είναι δυνατόν εύκολα ν΄ αναπαραχθεί, μ΄ όποιο τρόπο κι αν προήλθε, αυτό δε σημαίνει ότι χάνεται απλώς ένας λαός ή ένα έθνος ή ένας συγκεκριμένος αριθμός ατόμων, αλλά μάλλον πως καταστρέφεται ένα κομμάτι του κοινού μας κόσμου, μια άποψη του κόσμου που μέχρι τώρα έχει φανερωθεί σ΄ εμάς, δε θα μπορέσει όμως να φανερωθεί ποτέ ξανά.
Η σύγχρονη επέκταση της έλλειψης κόσμου, του μαρασμού όλων όσων βρίσκονται ανάμεσά μας, μπορεί επίσης να περιγραφεί ως ερημοποίηση.
Η έρημος δεν είναι πάντοτε ήρεμη σαν κοιμητήριο, μπορεί να προκαλέσει τα δικά της κινήματα, τις δικές της αμμοθύελλες, τα ολοκληρωτικά καθεστώτα.
Τελικά, ο ανθρώπινος κόσμος είναι ένα ανθρώπινο τέχνασμα του οποίου η δυνητική αθανασία υπόκειται πάντοτε στη θνητότητα εκείνων το έφτιαξαν και στη γέννηση εκείνων που έρχονται να ζήσουν σ΄ αυτό. Η "αρχή της πράξης", αυτή τη σημαντική κινητήρια δύναμη των στόχων και των σκοπών αποτελεί τη θεμελιώδη αρχή που μοιράζεται από κοινού μια ομάδα ανθρώπων για να προχωρήσει στο μέλλον. Αυτή η ίδια η θνητότητα ανανεώνει τη θεμελιώδη "αρχή της πράξης".
Hanna Arendt
Υπόσχεση Πολιτικής
εκδ. Κέδρος 2009
σελ. 280
Δημήτρης Παλάζης, 27/4/2011
